Dizionario Giuridico    Dizionario Economico    Dizionario di Contabilità e Finanza    Dizionario del Condominio    Dizionario di Diritto Canonico ed Ecclesiastico    Dizionario dell'Unione Europea    Dizionario Storico-Giuridico Romano    Dizionario Storico del Diritto Italiano ed Europeo    Dizionario della Filosofia Politica    Dizionario di Scienze Psicologiche   
Caricamento immagini in corso...
loading
17/4 Compendio di Storia del Diritto Romano<br><SPAN STYLE='font-size:7pt;' >2020 V, pag. 288 € 15,00</span> 21/2 Compendio di Isitituzioni di Diritto Romano<br><SPAN STYLE='font-size:7pt;' >2020 VI, pag. 256 € 18,00</span> 21/3 Schemi & Schede di Istituzioni di Diritto Romano<br><SPAN STYLE='font-size:7pt;' >2018 III, pag. 160 € 10,00</span> 583 Dizionario Giuridico Romano<br><SPAN STYLE='font-size:7pt;' >2017 VI, pag. 560 € 15,00</span> 21 Il nuovo Manuale di Istituzioni di Diritto Romano<br><SPAN STYLE='font-size:7pt;' >2016 VII, pag. 528 € 22,00</span> 17 Il nuovo Manuale di Storia del Diritto Romano (Diritto pubblico romano)<br><SPAN STYLE='font-size:7pt;' >2016 V, pag. 272 € 20,00</span> IP9 Ipercompendio Istituzioni di Diritto Romano<br><SPAN STYLE='font-size:7pt;' >2016 III, pag. 240 € 10,00</span> 17/2 Prepararsi per l'esame di Storia del Diritto Romano<br><SPAN STYLE='font-size:7pt;' >2009 , pag. 160 € 8,00</span>
Cadùca
Caducorum vindicatio
Caio Gracco Sempronio
Calceus e Caliga
Càlculus Minèrvæ
Calendario romano
Caligola
Callistrato
Calùmnia
Camillo (Marco Furio)
Campo romano
Cánnabae
Canne
Capacità
Capacità di agire
Capacità di esser vocati per testamento
Capacità di fare testamento
Capacità giuridica
Capacità mera
Capacità naturale
Càpio mòrtis causa
Capitàtio plebèia
Capitàtio terrena, humana et animalium
Càpitis deminùtio
Capitone (Caio Ateio)
Cappadocia
Captìvitas
Captìvus
Càput
Caput si iùs non èsset
Caput si quid sacri sancti
Caput tralatìcium de impunitàte
Caracalla
Carcer
Cardi (vel cardini)
Carino
Càritas
Caro
Cartagine
Cascellio A.
Cassia
Cassiani
Cassio Longino
Castra
Castra Prætoria
Castratus
Castrazione (di uomini liberi o schiavi)
Castrènse pecùlium
Casum sèntit dèbitor
Casus fortuìtus
Catilina (Lucio Sergio)
Catone (Marco Porcio)
Catoniàna regula
Causa
Causa Curiàna
Causa donatiònis
Causa dòtis
Causa illecita
Causa liberàlis
Causa mancìpii
Causa petèndi
Causa stipulatiònis
Causam dans
Causam hàbens
Causæ cognìtio
Causæ obligatiònum
Càutio (vel stipulàtio prætoria)
Càutio dàmni infècti
Cautio de dote restituènda
Cautio ex òperis novi nunciatiòne
Cautio fructuària
Cautio iudicàtum sòlvi
Cautio iudìcio sìsti
Càutio Muciàna
Cautio pro expènsis
Cautio quasi ususfructuària
Cautio ratam rem dòminum habitùrum
Cautio rem pupilli sàlvam fòre
Cautio ususfructuària (o fructuaria)
Càveat èmptor
Cavère
Cecilio Africano
Celesiria
Celio
Celio Calvino Balbino
Celio Sabino
Celso P. Giuvenzio (figlio)
Celso P. Giuvenzio (padre)
Censo equestre
Censo senatorio
Censòres
Censura
Centesima rèrum venàlium
Centùmviri
Centuria
Centuriònes
Certa verba
Cèrtus an et quando
Certus an, incèrtus quando
Cervidio Scevola
Cesare (Caio Giulio)
Cesarea (scuola di)
Cèssio bonòrum
Cessio crèditi
Cessio dèbiti
Cèssio in iùre
Cèssio in potentiòrem
Cessio pro solùto
Cessio pro solvèndo
Chirògraphum, chirographa
Cicerone (Marco Tullio)
Cilicia
Cincinnato (Lucio Quinzio)
Circumscrìptio adulescèntium
Cirenaica
Civis-civès
Cìvitas
Civitas Quirìtium, Civitas Romanòrum, Civitàtes
Civitas sine suffragio
Civitatis donatio
Clarissimatus
Clarissimus
Classici
Classicismo giustinianeo
Claudia (gens)
Claudio
Claudio II
Clausula doli
Clausula nova
Clausula stipulatiònis
Cleopatra
Clièntes (clìens)
Clodio
Coàctus
Còdex accèpti et expènsi
Codex Euriciànus
Codex Gai Veronènsis
Còdex Gregoriànus
Codex Hermogeniànus
Codex Iustiniànus
Còdex repetìtæ prælectiònis
Codex Theodosiànus
Codicìlli - Codicillus
Coëmptio
Coëmptio fiduciària
Coëmptio tutèlæ evitàndæ causa
Coërcìtio
Cogitàtio mortalitàtis
Cogitatiònis pœnam nemo patitur
Cognàtio
Cognitio de plano
Cognìtio extra òrdinem
Cògnitor
Cognomen
Coire societatem
Collatino Lucio Tarquinio
Collàtio
Collatio descendèntium
Collatio dotis
Collatio emancipàti
Collatio Lègum Mosaicàrum et Romanàrum
Collàtio lustràlis (o Chrysargyron)
Collègia
Collegia sacerdotalia
Collezione greca delle Novelle
Colònia
Colonia partiària
Còmes et castrènsis sacri palatii
Comes patrimònii
Comes rèrum privatàrum
Còmes sacràrum largitiònum
Comes sacræ vestis
Còmites Augusti
Comites commerciòrum
Comites consistoriàni
Comites largitiònum
Comìtia
Comitia calàta
Comitia centuriàta
Comìtia curiàta
Comìtia tribùta
Commendàtio
Commentàrii ad edìctum prætòrium
Commentarii iùris civilis
Commentarii pontìficum
Commercium
Commìxtio (nummòrum)
Commìxtio sànguinis
Commodàtum
Commodo
Communicàtio rèrum
Commùnio
Communio ìncidens
Compensàtio
Compensàtio lùcri cum damno
Compitalia
Compromìssum
Concèpta verba
Concèptio verbòrum
Concèptus
Concìlia plèbis
Concubinàtus
Concùrsus causàrum
Concùssio
Condemnàtio
Condemnàtio certa
Condemnatio in id quod fàcere pòtest
Condemnatio in ìpsam rem
Condemnatio incerta
Condemnatio pecuniària
Condìcio
Condìcio captatòria
Condicio fàcti
Condicio in civitate
Condicio iùris
Condicio sine qua non
Condìctio
Condictio causa data causa non secùta
Condictio certi
Condìctio cèrtæ crèditæ pecùniæ
Condictio certæ rèi
Condictio ex causa furtìva
Condictio ex lege
Condictio ex mutuo
Condìctio ex pœnitèntia
Condictio generàlis
Condictio incerti
Condìctio indèbiti
Condìctio ob causam datorum
Condictio ob iniùstam causam
Condictio ob tùrpem causam
Condìctio pœnitentiàlis
Condictio sine causa
Condictio triticària
Confarreàtio
Confèssio in iùre
Confùsio
Coniùgium
Consecràtio
Consènsus
Consènsus curatòris
Consensus fàcit nùptias
Consensus in ìdem plàcitum
Consiliàrii prìncipis
Consìlium fràudis
Consilium prìncipis
Consistòrium
Consolidàtio
Consòrtium ad exemplum fràtrum suòrum
Consortium èrcto non cìto
Consortium fratrum suorum
Constitùtio
Constitùtio Antoniniàna de civitàte
Constitutio divi Marci et Veri
Constitutio Nerònis de Latinis
Constitutio Traiani
Constitutiònes prìncipum
Constitutiones sirmondianæ
Constitùtum dèbiti
Constitùtum dèbiti alièni
Constitutum debiti proprii
Constitutum possessòrium
Consuetùdo
Consuetudo revertèndi
Cònsules
Consultatio ante sententiam
Consultatio vèteris cuiùsdam iurisconsùlti
Contemplàtio dòmini
Contiònes
Contra bònos mòres
Contra lègem
Contràctus
Contràctus c.d. mohatræ
Contradìctio
Contràrius consènsus
Contratti innominati
Contratto a favore di terzi
Contratto preliminare
Contrectàtio
Contubèrnium
Contumàcia
Contumelia
Conùbium
Convalida del negozio giuridico
Convèntio
Convèntio in mànum
Conventiònes sine nòmine
Conversione del negozio giuridico
Convìcium
Convìvii adhibìtio
Cooptàtio
Còrpore possidère
Còrpus iùris civìlis
Corrector Italiæ
Correctòres civitatium
Corrùptio servi
Corruptissima Republica, plurimæ leges
Cosa
Costante
Costantino I
Costantino II
Costantinopoli
Costanzo
Costanzo I Cloro
Crasso, Marco Licinio
Creàtio (dei magistrati)
Crèditor
Cremàtio
Crètio
Crìmen (crimina)
Crìmen adultèrii
Crimen àmbitus
Crimen annònæ
Crimen calùmniæ
Crìmen concussiònis
Crimen effractiònis
Crimen expilàtæ hereditàtis
Crìmen falsi
Crimen homicìdii
Crìmen iniùriæ
Crìmen maiestàtis (vel minùtæ maiestatis)
Crimen peculàtus
Crimen plagii (o plàgium)
Crìmen receptatòrum
Crimen repetundàrum (pecùniæ repetùndæ)
Crimen sacrilègii
Crìmen sodaliciòrum
Crimen stellionàtus
Crimen tèrmini mòti
Crimen violàtæ religiònis
Crimen vis
Cristianesimo
Crocifissione
Crùsta làpsa
Cubiculàrii
Cùi pròdest?
Cùius còmmoda, èius et incòmmoda
Cùlpa
Culpa in abstràcto
Culpa in concreto
Culpa in contrahèndo
Cùlpa in educàndo
Culpa in eligèndo
Culpa in vigilàndo
Culpa làta
Culpa làta dolo æquiparàtur
Culpa lèvis
Cùlpa levìssima
Cum taxatiòne
Cùra
Cura (curàtor) debìlium personàrum
Cùra annònæ
Cùra furiòsi
Cura impùberum
Cura ludòrum
Cura minòrum XXV annòrum
Cura mulìerum
Cura pròdigi
Cura ùrbis
Curàtor
Curator ad certam causam
Curàtor adiùnctus
Curator bonòrum
Curàtor civitàtis
Curator locòrum publicòrum iudicandòrum
Curator vèntris
Curia
Curiàles
Cùrio màximus
Cùrsus honòrum
Cùræ tutelari
Custodia



A
B
C
D
E
F
G
N
O
P
Q
R
S
T
H
I
J
K
L
M
U
V
W
X
Y
Z
Consulta gratuitamente i nostri dizionari:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Dizionario Storico-Giuridico Romano
Cognìtio extra òrdinem

Era uno dei tre modelli processuali del diritto romano. Nata e sviluppatasi a partire dalla fine del periodo repubblicano, essa in epoca classica sostanzialmente affiancò la procedura per formulas [vedi processo per fòrmulas] fino a sostituirla del tutto, in periodo postclassico.
Originariamente tale procedimento veniva adottato per dirimere controversie di diritto pubblico; a partire da Augusto esso venne esteso anche a rapporti di natura privata.
La (—) si caratterizzava per i seguenti caratteri:
unità del procedimento: tutta l’attività processuale si svolgeva davanti allo stesso funzionario statale;
ampia discrezionalità del giudicante: il funzionario-giudice aveva ampi poteri per accertare il fatto;
procedibilità contumaciale: era necessario e sufficiente solo che il convenuto fosse stato avvertito dell’inizio del procedimento;
impugnabilità della sentenza;
specificità della condanna: la condanna non consisteva più nel pagamento di una somma di denaro, ma poteva imporre anche un comportamento specifico, come la restituzione della cosa, un pati, un non fàcere, etc.;
esecutività manu militari: l’esecuzione delle sentenze veniva demandata ad appositi organi statali, gli apparitòres [vedi].
La chiamata in giudizio del convenuto avveniva con una citazione [vedi evocàtio]. Il processo del tardo Impero conobbe, invece, la figura della lìtis denuntiàtio: l’attore redigeva un documento di citazione, lo presentava al giudice e, una volta approvato, lo notificava alla controparte. Nel diritto giustinianeo prevalse la diversa forma della citazione per libèllum: l’attore presentava al giudice lo scritto (libellus conventiònis) e chiedeva che il convenuto fosse chiamato in giudizio; il giudice, esaminata la richiesta e ritenutala non infondata, si pronunciava per l’accoglimento. Il convenuto, per costituirsi in giudizio, doveva redigere e notificare il suo libellus contradictiònis.
Le parti erano obbligate a presentarsi in giudizio, in quanto obbedivano all’ordine del giudice. L’istruzione probatoria era di competenza del giudice stesso, in base al principio inquisitorio, egli, però, nella valutazione delle prove doveva attenersi a un rigido schema prefissato.
Formatosi il convincimento, veniva emessa sentenza in giudizio.
L’“appellatio” [vedi] avveniva col deposito di un atto di appello presso il giudice che aveva emesso la sentenza. Il giudice superiore, ricevuti gli atti e una relazione sommaria dal collega di primo grado, invitava le parti a formulare le richieste (che potevano anche mutare) e a presentare le prove. La seconda sententia era normalmente inappellabile, salvo un ricorso speciale (“supplicatio”) all’imperatore.
Diritto penale
Il nuovo sistema processuale trovò applicazione anche in campo penale, dove soppiantò, formalmente, dal II sec. d.C., il sistema delle quæstiònes perpetuæ [vedi] (cui, peraltro, già da tempo si era sostanzialmente sostituito).
I suoi caratteri salienti furono i seguenti:
— l’attività di cognizione diretta dell’accusa e del giudizio era compiuta dallo stesso prìnceps, o (in sua vece) da altro magistrato o funzionario imperiale, con l’assistenza di un consìlium (dapprima nominato caso per caso, poi reso stabile da Adriano [vedi]);
— il giudizio finale non spettava, pertanto, al popolo riunito in comizi, né tantomeno a giurie (comunque composte).
Per effetto della diffusione della (—), il princeps (od i magistrati, in sua vece), potevano giudicare e punire ogni delitto, con pene di ogni genere.
Il processo nasceva a seguito di una denunzia di un cittadino, ma l’accusa era sostenuta in giudizio da un pubblico accusatore: la (—) aveva, pertanto, natura di processo inquisitorio, mentre le quæstiones avevano natura accusatoria.
Il magistrato giudicante ebbe, in origine, la possibilità di adeguare la pena da irrogare alla gravità del fatto.
Quanto ai delitti oggetto delle quæstiones, essi si arricchirono di nuove fattispecie, particolarmente nella fase del Dominato, in cui, peraltro, si attuò anche un notevole inasprimento delle pene. Vi fu anche una progressiva limitazione degli spazi di discrezionalità lasciati al magistrato giudicante in virtù di una tendenza (evidenziata dalle constitutiònes prìncipum [vedi] del tempo) a precisare minuziosamente sia gli estremi dei singoli reati, sia le relative pene.